Τι είναι η Carnivore Diet

Disclaimer: Οι δηλώσεις του άρθρου δεν αποτελούν ιατρική συμβουλή. Οι αναγνώστες ενθαρρύνονται να συμβουλεύονται εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας για οποιεσδήποτε ανησυχίες.

Η δίαιτα Carnivore, ανεξαρτήτως του ονόματός της, δεν είναι δίαιτα.

Η λέξη “δίαιτα” είναι ένας ανθρωπογενής όρος και μια προσωρινή λύση σε ένα μόνιμο αλλά και σύγχρονο πρόβλημα που προκύπτει από τον μοντέρνο τρόπο ζωής μας. 

Σε αυτό το ιστολόγιο όπως και αλλού, αναφερόμαστε σε αυτόν τον φυσικό τρόπο διατροφής ως Carnivore diet, λόγω της δημοφιλότητας που έχει αποκτήσει με αυτό το χαρακτηρισμό και αφού ήδη ο περισσότερος κόσμος το έχει μάθει έτσι.

Τι είναι η Carnivore Diet;

Η Carnivore Diet δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια διατροφή αποκλεισμού.

Αυτή η διατροφή βασίζεται αποκλειστικά σε ζωικές τροφές, εξαλείφοντας όλες τις υπόλοιπες, όπως: φρούτα, λαχανικά, όσπρια, δημητριακά, καρύδια, σπόροι.

Αυτός ο τύπος διατροφής υπάρχει εδώ και αιώνες και παραδοσιακά ασκούνταν από τους προγόνους μας που ήταν κυνηγοί και συλλέκτες – τρέφονταν σχεδόν αποκλειστικά με κρέας.

Σήμερα, αν και υπάρχουν πολλές διαφορετικές εκδοχές της carnivore diet, το μόνο που καταφέρνουν δυστυχώς είναι να μπερδεύουν το κόσμο ενώ η ουσία παραμένει η ίδια: μια διατροφή αποκλεισμού.

Επίσης δεν υπάρχει κάποια ιδεολογία πίσω από την Carnivore diet, οπότε ο καθένας είναι ελεύθερος με βάση τις δικές του ανάγκες και θέλω, να την προσαρμόσει στα μέτρα του.

Ο σκοπός αυτού του blog δεν είναι να σε πείσει να γίνεις κάρνιβορ ή να σε συμβουλέψει τι και πως να το κάνεις, αλλά να σου παρουσιάσει αντικειμενικά όλα τα στοιχεία, τον τρόπο ζωής και τους λόγους που κάποιοι ξεκινάνε αυτή τη διατροφή. Το αν είναι για εσένα ή όχι είναι δικό σου προσωπικό θέμα.

Οφέλη της Carnivore Diet

Η carnivore diet προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα όπως:

• Είναι μια πλήρης, πλούσια και βιοδιαθέσιμη διατροφή, που περιέχει όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά.
• Μείωνει/αντιστρέφει αυτόανοσα νοσήματα¹ που προκαλούνται από υπερβολικούς υδατάνθρακες/ζάχαρη.
• Εξάλειψη επεξεργασμένων τροφίμων που προκαλούν φλεγμονή² στο σώμα.
• Εξάλειψη αντιθρεπτικών συστατικών³ όπως: λεκτίνες, φυτικό οξύ, ισοφλαβόνες σόγιας, οξαλικά, σουλφοραφάνη και ποικιλίες φυτοχημικών
• Χάσιμο βάρους, η κατανάλωση κρέατος αυξάνει τα επίπεδα κορεσμού περισσότερο από άλλες πηγές τροφής, καθιστώντας ευκολότερο να παραμένεις εντός των θερμιδικών στόχων.

Μιλώντας για τη δική μου προσωπική εμπειρία, ως άτομο που έχει αντιμετωπίσει διάφορα θέματα υγείας όπως καρκίνο και τη νόσο του Crohn, έχω αφιερώσει αρκετό χρόνο για να εξερευνήσω και να μάθω περισσότερα σχετικά.

Η άποψη μου είναι πως η ρίζα του κακού για τα περισσότερα προβλήματα ξεκινάει από τη διατροφή.

Έχοντας συνομιλήσει και με γιατρούς και με άλλους που ακολουθούν την carnivore δίαιτα, φαίνεται ότι το κύριο ζήτημα είναι η έλλειψη επαρκών δεδομένων για να καθοριστεί αν η καρνιβορ είναι η βέλτιστη επιλογή για όλους.

Ενώ για μένα προσωπικά η μετάβαση στην carnivore diet ήταν μια σημαντική βελτίωση στην ποιότητα ζωής, αλλά αυτό είναι υποκειμενικό και εξαρτάται από τον καθένα και την ανεκτικότητα του στο φαγητό.

Επομένως, η carnivore ενδέχεται να είναι ωφέλιμη για ορισμένους αλλά όχι απαραίτητα αναγκαία για όλους.

Τα δικά μου αποτελέσματα με την carnivore diet:

• Η χρόνια φλεγμονή εξαφανίστηκε. Τα τελευταία χρόνια ήταν πάντα εκτός ορίων, τώρα μηδενίστηκε.
• Χάθηκαν όλα τα επιπλέον κιλά, χωρίς καμία προσπάθεια ή κόπο.
• Εξαφανίστηκαν οι πονοκέφαλοι, ένα πολύ συχνό φαινόμενο για μένα.
• Μειώθηκαν τα συμπτώματα του chrons με φυσικά κάποιες εξαιρέσεις
• Πολλές άλλες βελτιώσεις που προκύψαν από τη κακή διατροφή, όπως: αντίσταση στην ινσουλίνη, σταθερή ενέργεια, Visceral fat κλπ.

Είναι η carnivore diet υγιεινή μακροπρόθεσμα;

Η αλήθεια είναι πως κανείς δεν μπορεί να το απαντήσει αυτό 100%.

Κανείς δεν μπορεί να σου εγγυηθεί αν η carnivore diet είναι υγιεινή μακροπρόθεσμα, αλλά αυτό ισχύει και με τις άλλες διατροφές.

Αυτό συμβαίνει γιατί στον τομέα της ανθρώπινης διατροφής δεν υπάρχουν δεδομένα που να υποστηρίζουν το ένα ή το άλλο, όσον αφορά αυτό.

Δυστυχώς, ο χώρος της διατροφής απαρτίζεται από αρκετούς τσαρλατάνους που διαδίδουν προπαγάνδα και αντιεπιστημονικές απόψεις.

• Προπαγάνδα = πολλές διατροφικές αντιλήψεις του κόσμου προέρχονται από ιδιωτικά χρηματοδοτούμενες μελέτες με σκοπό την προώθηση συγκεκριμένων τροφίμων.
• Αντι-επιστημη = Όταν δεν υπάρχουν δεδομένα που αποδεικνύουν με κανένα τρόπο τη θεωρεία/ατζέντα τους, αλλά αυτό τους είναι αρκετό.

Βασίζονται σε επιδημιολογικές μελέτες.

Αυτού του είδος μελέτες είναι εξαιρετικές στο να δημιουργούν υποθέσεις αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν και να τις αποδείξουν.

Αυτές οι υποθέσεις ακολουθούνται συχνά από πιο αυστηρές πειραματικές μελέτες, όπως οι RCT, που είναι το χρυσό πρότυπο, για να παρέχουν ισχυρότερα στοιχεία αιτιότητας, αν και συγκεκριμένα στον τομέα της διατροφής υπάρχουν πρακτικοί και ηθικοί περιορισμοί που κάνουν δύσκολη τη διεξαγωγή μεγάλων τυχαιοποιημένων ελεγχόμενων δοκιμών, γιαυτό και η επιστήμη της διατροφής χαρακτηρίζεται σαν “soft science”.

Παράδειγμα: Ας υποθέσουμε πως έχεις ένα μπαρ. Είναι καλοκαίρι και όσοι παραγγέλνουν πορτοκαλάδα ζητάνε περισσότερο πάγο μαζί. Άρα το αποτέλεσμα μας είναι πως περισσότερη κατανάλωση πορτοκαλάδας ισοδυναμεί με περισσότερη κατανάλωση πάγου.

Όχι το πως είναι καλοκαίρι;

Επειδή υπάρχει κάποια συσχέτιση μεταξύ κάποιων πραγμάτων αυτό δεν συνεπάγεται πως είναι και ο λόγος που συμβαίνει αυτό.

Έτσι όταν έρχεται κάποιος και παραθέτει επιδημιολογικές μελέτες για το πόσο ανθυγιεινό είναι το κόκκινο κρέας, είναι απλά κωμικό.

Σωστά επιστημονικά δεδομένα είναι όταν κάτι μπορεί να αποδειχθεί ως η αιτία μιας αντίδρασης, είτε θετικής είτε αρνητικής, και μπορεί να επαναληφθεί ξανά και ξανά υπό σταθερές συνθήκες.

Αν δεν υπάρχουν αυτά τα δεδομένα, το μόνο που υπάρχει είναι άποψη.

The biggest problem is that the vast majority of studies are not experimental, randomized designs. Simply by observing what people eat — or even worse, what they recall they ate — and trying to link this to disease outcomes is moreover a waste of effort. These studies need to be largely abandoned. We’ve wasted enough resources and caused enough confusion, and now we need to refocus. Funds, resources and effort should be dispensed into fewer, better-designed, randomized trials. 

Professor John Ioannidis, MD, 2018

Έτσι ο μόνος τρόπος να αποφασίσει κάποιος, θεωρώ, αν δεν υπάρχουν αυτά τα δεδομένα για το τι είναι σωστό και τι λάθος είναι με κριτική σκέψη και κοινή λογική.

Οι πρόγονοί μας επιβίωσαν με μια διατροφή βασισμένη στο κρέας, χωρίς να έχουν αναφερθεί προβλήματα στην υγεία τους, επομένως αυτός ο τρόπος ζωής είναι σίγουρα εφικτός και για τους ανθρώπους τη σήμερον ημέρα!

Για παράδειγμα, χώρες όπως το Χονγκ Κονγκ, που είναι πρώτοι στην κατανάλωση κρέατος έχουν το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής παγκοσμίως.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι πως ο κόσμος έχει δαιμονοποιήσει το κόκκινο κρέας χωρίς κάποιο ουσιαστικό λόγο, ενώ παράλληλα θεωρεί απόλυτα φυσιολογική την κατανάλωση πίτσας, oreo, coca cola, πατατάκια κλπ.

Αυτό από μόνο του δείχνει πόση πλύση εγκεφάλου έχουμε υποστεί στο θέμα διατροφής.

Η κάρνιβορ είναι απλή κοινή λογική

Ο άνθρωπος υπάρχει εδώ και 2 εκατομμύρια χρόνια⁴, και το DNA μας είναι περίπου 300,000 χρόνια το ίδιο.

Η διατροφή του ανθρώπου έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία 12,000 χρόνια από τότε που ξεκίνησε η γεωργία.⁵

Δηλαδή, στο σύνολο του χρόνου που υπάρχει ο άνθρωπος, μόνο το 4% του μοντέρνου ανθρώπου ζει με σιτηρά.

Τα περισσότερα φαγητά της καθημερινής μοντέρνας διατροφής μας δεν υπήρχαν καν τον τελευταίο αιώνα, όπως coca cola (1886), McDonalds (1940), pizza hut (1958), Lays (1940) και πάρα πολλά άλλα.

Τις τελευταίες δεκαετίες το φαγητό έχει αλλάξει ολοκληρωτικά. Τα πάντα πλέον, όχι μόνο τα έτοιμα-συσκευασμένα, αλλά ακόμη και στα εστιατόρια, συμπεριλαμβάνονται τουλάχιστον κάποιο από τα παρακάτω: ζάχαρη, αλεύρι, σπορέλαια.

Μόνο 0.01667% του μοντέρνου ανθρώπου είχε μέχρι τώρα πρόσβαση σε τέτοια διατροφή σε αφθονία.

Το DNA μας δεν είναι δυνατόν να προσαρμόστηκε τόσο γρήγορα τις τελευταίες 2 γενιές. Τα περισσότερα μοντέρνα φαγητά είναι απλά εξωγήινα για το σώμα μας που δεν ξέρει τι να τα κάνει, όπου αυτό με τη σειρά του δημιουργεί πολλά άλλα προβλήματα.

• Μια μελέτη των αρχαίων Αιγυπτίων διαπίστωσε ότι έτρωγαν πολλά δημητριακά μετά την αγροτική επανάσταση. Αυτό προκάλεσε πτώση της υγείας τους, όπως αποδεικνύεται από τις αθηρωματικές πλάκες που βρέθηκαν στην καρδιά τους.⁶
• Πριν από την αγροτική επανάσταση, οι άνθρωποι είχαν φαρδιά σαγόνια με ίσια δόντια και όλους τους φρονιμίτες τους.⁷
• Μια μελέτη διαπίστωσε ότι τα άτομα με νόσο του Crohn και ελκώδη κολίτιδα παρέμειναν σε ύφεση κατά μέσο όρο 51 εβδομάδες σε κετογονική δίαιτα, έναντι κατά μέσο όρο 0 εβδομάδες σε δίαιτα υδατανθράκων και φυτικών ινών.⁸

Πρόβλημα παρουσιάζεται και στα κατοικίδια.

Τα golden retrievers τη δεκαετία του ’70 είχαν διάρκεια ζωής 16-17 χρόνια. Τώρα όμως ζουν περίπου 9-10 χρόνια.⁹

Πιθανώς αυτό οφείλεται στη διατροφή τους, αφού οι σκυλοτροφές έχουν καθιερωθεί ως το standard στο θέμα φαγητού κατοικίδιων, όπου στην ουσία δεν είναι τίποτα άλλο από fillers, για θέμα οικονομίας και ευκολίας. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που πολλά κατοικίδια έχουν πολλές “ανθρώπινες αρρώστιες”: όπως παχυσαρκία, διαβήτη και καρκίνο

Αν ταΐσεις ένα σαρκοφάγο ζώο, όπως το σκύλο – απόγονο των λύκων, βίγκαν ή “παμφάγα” τροφή, αυτό δεν θα τον κάνει ούτε παμφάγο ούτε φυτοφάγο, και ναι το ζώο θα μπορέσει να επιβιώσει για κάποιο χρονικό διάστημα, όμως εξακολουθεί να είναι ένα σαρκοφάγο ζώο.

Το ίδιο και ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος είναι γενετικά προγραμματισμένος να ζήσει τουλάχιστον 120 χρόνια, άλλα λόγω χρόνιων ασθενειών πεθαίνει πρόωρα. Δεν είμαστε παμφάγα, και σίγουρα δεν είμαστε φυτοφάγα ζώα.

Αν ήμασταν φυτοφάγα: Τότε διατροφές όπως ο βιγκανισμός θα ήταν ωφέλιμες, δεν θα μας αρρωστούσαν, ο κόσμος θα μπορούσε να τη διατηρήσει μια ολόκληρη ζωή και δεν θα χρειάζονταν ούτε και ένα συμπλήρωμα διατροφής, αφού θα ήταν πλήρες.

Αν ήμασταν παμφάγα: Τότε θα χρειαζόμασταν τα διατροφικά συστατικά και από το κρέας και από τα φυτά, αφού αυτό τεχνικά είναι ένα παμφάγο. Αλλά δεν τα χρειαζόμαστε, επειδή δεν υπάρχει κανένα διατροφικό συστατικό που υπάρχει στα φυτά που δεν μπορούμε να βρούμε στις ζωικές τροφές, ενώ το αντίστροφο δεν ισχύει.

Eίμαστε σαρκοφάγα, από όποια άποψη κι αν το δεις: βιολογικά, ανατομικά, εξελικτικά και μεταβολικά.

Γιατί δεν τρώμε φυτικές τροφές στην carnivore diet

Σε όλη την ιστορία του κόσμου, λαοί είχαν διατροφή με κύρια βάση το κρέας αφού η κατανάλωση λαχανικών ήταν επικίνδυνη.

Ο λόγος είναι γιατί τα περισσότερα άγρια λαχανικά δεν κάνουν για ανθρώπινη κατανάλωση αφού είναι πικρά και τοξικά.

Τα φυτά είναι και αυτά ζωντανοί οργανισμοί και προσπαθούν να επιβιώσουν με τον τρόπο τους, προφανώς και δεν θέλουν να φαγωθούν.

Επειδή αντίθετα με τα ζώα δεν μπορούν να τρέξουν παράγονται αυτές οι φυσικές χημικές ουσίες ως μέσο αυτοάμυνας.

Όταν ένα φυτό παράγει καρπούς , και ένα ζώο τους καταναλώνει, ο καρπός λειτουργεί ως μέσος για τη διάδοση του σπόρου του μέσω του ζώου. Συνεπώς, το ζώο τρέφεται με τον καρπό, επιδιώκοντας την κατανάλωση του καρπού για να διασφαλίσει την αναπαραγωγή του.

Παράδειγμα: Τα φασόλια περιέχουν οξαλικά και λεκτίνες που βλάπτουν το τοίχωμα του εντέρου, αναστέλλουν την απορρόφηση μετάλλων, προκαλούν φούσκωμα και πεπτικές διαταραχές, είναι επίσης τοξικά¹⁰ για τον άνθρωπο και χρειάζονται την ανάλογη και σωστή προετοιμασία πριν τη κατανάλωση τους.
Άλλα παραδείγματα τοξικών είναι: άγρια κρεμμύδια/καρότα/πατάτες και πολλά άλλα.

Ενώ πολλοί πιστεύουν ότι μια διατροφή με βάση τα φυτά είναι υγιεινή, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε την παρουσία φυτικών τοξινών και αντιθρεπτικών συστατικών σε αυτά τα τρόφιμα.

Τα λαχανικά έχουν εκτραφεί με την πάροδο του χρόνου ώστε να μειωθούν αυτές οι τοξικές ουσίες και να είναι πιο νόστιμα. Το φυτό Brassica oleracea το γνωρίζουμε οι περισσότεροι ως μπρόκολο ή λάχανο μεταξύ άλλων.

• Το kale υπάρχει από το έτος 1200
• Το μπρόκολο υπάρχει από το έτος 1500
• Τα λαχανάκια Βρυξελλών υπάρχουν από το έτος 1200

Το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι πως είναι φτιαγμένα από τον άνθρωπο.

Το πρόβλημα προκύπτει όταν όλα αυτά τα χιλιάδες χρόνια που υπάρχει ο άνθρωπος και εξελίχθηκε θριαμβευτικά χωρίς αυτά, ξαφνικά για κάποιο λόγο μας είναι απολύτως απαραίτητα, και όχι μόνο πρέπει να τα τρώμε καθημερινά αλλά πρέπει να είναι ένα μεγάλο μέρος της διατροφής μας, αλλιώς θα έχουμε τις Χ,Ψ ελλείψεις.

Μα έχουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες

Το σώμα μας παράγει αντιοξειδωτικά.

Τα αντιοξειδωτικά εμποδίζουν την οξείδωση, μια διαδικασία που δημιουργεί ελεύθερες ρίζες που οδηγούν σε κυτταρική βλάβη μέσω του οξειδωτικού στρες.

Είναι αλήθεια πως τα φυτά περιέχουν αντιοξειδωτικά, αλλά το ίδιο ισχύει και για τις ζωικές τροφές.

Αντιοξειδωτικά που βρίσκονται σε ζωικές τροφές.

• 3,5-διυδροξυ-4-μεθοξυβενζύλιο
• Ασταξανθίνη
• Ριβοφλαβίνη( βιταμίνη Β2) – δρα σαν αντιοξειδωτικό
• Καρνοσίνη
• Μαγγάνιο
• Σελήνιο – δρα σαν αντιοξειδωτικό
• Ταυρίνη – δρα σαν αντιοξειδωτικό

Η υπερβολική κατανάλωση αντιοξειδωτικών μπορούν να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα και να δράσουν ως προοξειδωτικά.

Όσον αφορά τα φρούτα, έχουν και αυτά εκτραφεί επιλεκτικά με την πάροδο του χρόνου, για να περιέχουν υψηλότερη περιεκτικότητα σε ζάχαρη, καθιστώντας τα πιο γλυκά και ελκυστικά για τους καταναλωτές.

Αν και είναι ο καρπός που τα φυτά θέλουν να φας (όχι όλα), είναι ουσιαστικά και αυτά φυτά που είναι γλυκά. Δεν είναι τυχαίο που χαρακτηρίζονται ως “nature’s candy” – τα γλυκά της φύσης.

Σε θέμα βιταμινών και σε διατροφική αξία γενικά, τα λαχανικά είναι ανώτερα σε σύγκριση με τα φρούτα, αλλά με τα αρνητικά τους όπως: τις τοξίνες και τα αντιθρεπτικά συστατικά.

Τα φρούτα είναι χαμηλά σε περιεκτικότητα διατροφικών στοιχείων, αφού κατά βάση αποτελούνται κυρίως από νερό και αμέσως μετά ζάχαρη (γλυκόζη και φρουκτόζη).

Για παράδειγμα: Αν κάποιος έτρωγε αποκλειστικά φρούτα, ας υποθέσουμε 2000 θερμίδες καθημερινά, με 50 θερμίδες τα κάθε 100 γραμμάρια (μεσαίου) φρούτου, θα χρειαζόταν κάθε μέρα 4 κιλά φρούτων. Το 85% των θερμίδων του θα αποτελούνταν από ζάχαρη, δηλαδή περίπου 400 γραμμάρια ζάχαρη.

Οπότε ναι, αν και υπάρχουν κάποια επιχειρήματα υπέρ των φρούτων αφού δεν είναι βλαβερά όσο το φυτά, αλλά αυτό δεν τα καθιστά ιδανικά για τους συνήθεις λόγους που κάποιος κάνει τη carnivore diet.

Φρούτα, ναι ή όχι;

Πολλοί κάρνιβορ που έχω μιλήσει μαζί και ασχολούνται περισσότερα χρόνια με αυτό, δεν έχουν πέσει στην παγίδα που την πατάνε οι περισσότεροι, που διαβάζεις συχνά σε echo chambers κοινότητες, δηλαδή να δαιμονοποιήσουν τα φρούτα.

Αν κάποιος επιθυμεί να φάει ένα φρούτο το καλοκαίρι την εποχή του, δεν χάλασε ο κόσμος.

Το να φάει κάποιος ένα φρούτο μια φορά, δεν σημαίνει πως το καθιστά αυτόματα και μέρος της διατροφής του, όπως και ένα λιοντάρι που θα τύχει να φάει κάποιο φρούτο, αυτό δεν σημαίνει πως δεν είναι carnivore.

Ελλείψεις θρεπτικών συστατικών στην carnivore diet

Μια κοινή ανησυχία είναι, εάν τρως μόνο κρέας, τότε θα έχεις ελλείψεις από κάποια θρεπτικά συστατικά.

Το κόκκινο κρέας και τα όργανα, είναι η μόνη διατροφικά πλήρης τροφή, που περιέχει όλες τις πρωτεΐνες, τα λίπη, τις βιταμίνες και τα μέταλλα που χρειάζεται ο άνθρωπος.

Αυτό είναι πλέον ευρέως γνωστό και μπορεί να επιβεβαιωθεί με τις αναλύσεις οποιουδήποτε καρνίβορ.

Φυτικές ίνες

Πολλοί ισχυρίζονται πως οι φυτικές ίνες μας είναι απαραίτητες.

Αυτό όμως δεν είναι τίποτα άλλο από μια άποψη, γιατί στην πραγματικότητα όλες οι μελέτες που προτείνουν την κατανάλωση φυτικών ινών λόγο των πολλών οφελών τους, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε επιδημιολογικές μελέτες.

Δεν υπάρχει καμία ελεγχόμενη μελέτη που να αποδεικνύει τα θετικά και οφέλη των φυτικών ινών.

Το αντίστροφο όμως, υπάρχει:

Σύμφωνα με μια αξιοσημείωτη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο World Journal of Gastroenterology¹¹, ορίστηκε δίαιτα δύο εβδομάδων σε 63 άτομα με ιδιοπαθή δυσκοιλιότητα, χωρίς φυτικές ίνες.

Στη συνέχεια, τους δόθηκε η οδηγία να μειώσουν την πρόσληψη διαιτητικών ινών σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο για εκείνους.

Μετά από έξι μήνες, 41 από τους ασθενείς που συνέχισαν τη δίαιτα χωρίς φυτικές ίνες δεν ανέφεραν πλέον δυσκοιλιότητα, φούσκωμα, καταπόνηση, πόνο ή αιμορραγία.

Από την άλλη, οι 6 ασθενείς που επέλεξαν μια δίαιτα πλούσια σε φυτικές ίνες εξακολουθούσαν να έχουν όλα αυτά τα συμπτώματα.

Οι υπόλοιποι 16 ασθενείς που ακολούθησαν δίαιτα με μειωμένες φυτικές ίνες παρατήρησαν κάποιες, ανάλογες, βελτιώσεις.

Είναι σαφές, ότι οι φυτικές ίνες δεν ενισχύουν τη λειτουργία του εντέρου, ούτε προσφέρουν κανένα τεκμηριωμένο θετικό αποτέλεσμα για την υγεία, τουλάχιστον όχι τόσο όσο πιστεύαμε.

Παρά αυτά τα στοιχεία, η ιατρική και η λαϊκή κοινότητα μαστίζονται από συστάσεις υψηλής περιεκτικότητας σε φυτικές ίνες που έρχονται σε αντίθεση με αυτά τα ευρήματα.

Δύο δημοφιλές επιχειρήματα υπέρ των φυτικών ινών είναι:

Το πρώτο επιχείρημα είναι: Βοηθάει στις κενώσεις εντέρου, όπως ταξιδεύει μέσα στο έντερο, δουλεύει “σαν σκούπα” βοηθώντας το να ξεφορτωθεί απόβλητα που απόμειναν εκεί, που μπορεί να διαταράξουν την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών.

Όταν είσαι κάρνιβορ και τρως αποκλειστικά κρέας δεν έχεις ανάγκη από μια τέτοια “σκούπα“.

Το κρέας χωνεύεται εντελώς και μέχρι να φτάσει στο δεύτερο κομμάτι του λεπτού εντέρου, jejunu, έχει ήδη πλήρως χωνευτεί – σπάει κυριολεκτικά στη μοριακή δομή του, δεν απομένει κανένα κομμάτι για να κολλήσει στο κόλον. Όταν τρώμε κρέας, αυτό διασπάται από το οξύ του στομάχου και τα πεπτικά ένζυμα. Οι πρωτεΐνες γίνονται αμινοξέα και τα λίπη μετατρέπονται σε λιπαρά οξέα στο λεπτό έντερο. Στη συνέχεια απορροφώνται στην κυκλοφορία του αίματος.

Επομένως τι έχει απομείνει για να παραμείνει και σαπίσει στο έντερο;

Αυτό μπορεί ν’ αποδειχθεί από αναφορές ασθενών με κολοστομίες, αφού ούτε και μια φορά δεν έχει παρατηρηθεί, σύμφωνα με τον γιατρό Ken Berry¹², πως δεν υπάρχει οποιοδήποτε ίχνος από κρέας στο σακουλάκι.

Αντίθετα, το τι παραμένει μέσα στο κόλον και σαπίζει εκεί, είναι οι φυτικές ίνες που δεν μπορούν ν’ απορροφηθούν από το σώμα.

Το δεύτερο επιχείρημα είναι: πως τροφοδοτεί το μικροβίωμα του εντέρου το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί λιπαρά οξέα, όπως το βουτυρικό οξύ, ένα από τα πιο σημαντικά και απαραίτητα, που απορροφώνται από το σώμα και με τα πολλά θετικά αποτελέσματα.

Το βουτυρικό οξύ είναι ζωτικής σημασίας καθώς χρησιμεύει ως η κύρια πηγή ενέργειας για τα ενδοθηλιακά κύτταρα στο παχύ έντερο. Ο όρος “βουτυρικό οξύ” προέρχεται από τη λατινική λέξη “butyrum“, η οποία μεταφράζεται ως “βούτυρο” το οποίο είναι η πλουσιότερη πηγή βουτυρικού οξέος .

Το βούτυρο, η κρέμα και τυριά, παρέχουν βουτυρικό οξύ σε μορφή που μπορεί το σώμα μπορεί να απορροφήσει.

Έλλειψη βιταμίνης C

Αν και η βιταμίνη C είναι γνωστή για τα αντιοξειδωτικά της οφέλη, σε μεγάλες ποσότητες μπορεί να λειτουργήσει ως προοξειδωτικό, προκαλώντας οξειδωτική βλάβη. Ο γενικός κανόνας στους κάνριβορ είναι πως δεν χρειάζονται κανένα συμπλήρωμα, αλλά σε περιπτώσεις που χρειάζεται βιταμίνη C είναι καλύτερη ιδέα να την παίρνει σε μικρές δόσεις.

Σύμφωνα με την προτεινόμενη ημερήσια ποσότητα, ένας ενήλικας άντρας χρειάζεται περίπου 90mg βιταμίνης C για να αποφεύγει τυχόν ελλείψεις ενώ μόλις 10mg βιταμίνης C είναι αρκετά για αποφύγει το σκορβούτο

Αν και το κρέας περιέχει μικρές ποσότητες βιταμίνης C, είναι λογικό με αυτή η ποσότητα να αποτελεί ένα βάσιμο λόγο ανησυχίας.

Συγκεκριμένα, το βοδινό κρέας που τρεφόταν με σιτηρά, η περιεκτικότητα του σε βιταμίνη C είναι περίπου 1,6 mcg/g, ενώ το βοδινό κρέας που τρεφόταν με χόρτα μπορεί να έχει υψηλότερη ποσότητα περίπου 2,56 mcg/g.

Όπως φαίνεται όμως, αυτές οι ποσότητες στην carnivore diet είναι αρκετές, αφού το σκορβούτο δεν είναι κάποιο από τα θέματα που αντιμετωπίζουν οι carnivores.

Γενικά οι προτάσεις RDA είναι για το γενικό πληθυσμό που ακολουθεί τη κλασσική διατροφή και το ποσοστό που προτείνουν είναι το βέλτιστο και όχι το ελάχιστο ή το μέγιστο όριο.

Η βιταμίνη C ανταγωνίζεται με τη γλυκόζη για τη διανομή τους στο σώμα και όταν κάνεις μια διατροφή μηδενικών υδατανθράκων, όπως η carnivore, το σώμα χρησιμοποιεί τα θρεπτικά συστατικά που του δίνεις πιο αποτελεσματικά.

Όσο περισσότερη γλυκόζη υπάρχει στο σώμα, τόσο πιο αναποτελεσματική είναι η απορρόφηση της βιταμίνης C και αυξάνεται η ανάγκη για αυτήν.

Αυτός είναι ίσως και ο λόγος λοιπόν, που η συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα βιταμίνης C έχει διπλασιαστεί τις τελευταίες δεκαετίες.

Από το 1974 η RDA της βιταμίνης C ήταν 45mg, ενώ τώρα είναι 90mg ή έχουν ανακαλύψει κάτι που τους έκανε να αναθεωρήσουν, ή η διατροφή μας έχει αλλάξει δραματικά με την κατανάλωση ζάχαρης να έχει αυξηθεί, ώστε οι ανάγκες για περισσότερη βιταμίνη C να είναι απαραίτητες.

Φόβοι πως το κόκκινο κρέας προκαλεί καρδιοπάθειες

Οι περισσότεροι που πιστεύουν πως το κρέας προκαλεί καρδιοπάθειες, προφανώς δεν είναι ενημερωμένοι.

Αυτός ο μύθος προέκυψε από την έρευνα του Ancel Keys γνωστή ως “Seven Countries Study“, πάνω κάτω για να μην τα πολυλογώ, η μελέτη αποτελούταν από πολλές χώρες, αλλά έκοβε και έραβε ώστε να έρθουν τα αποτελέσματα στα μέτρα που ήθελε, έτσι στο τέλος κατέληξε με μόνο 7 χώρες.

Το κύριο επιχείρημα ήταν πως υπήρχε συσχέτιση των κορεσμένων λιπαρών με τη την αύξηση των επιπέδων της LDL και HDL χοληστερόλης.

Αυτή η αύξηση στην χοληστερόλη ήταν υποτίθεται και αύξηση κινδύνου για αρτηριοσκλήρωση όπου αυτό αποτέλεσε τη βάση της γνωστής υπόθεσης “Diet-Heart Hypothesis”

Η χοληστερόλη δεν διαφωνεί κανείς πως είναι ένα πολύπλοκο θέμα αλλά αυτό δεν την καθιστά επικίνδυνη όπως μας παρουσιάζεται, και ούτε υπάρχει λόγος να τη φοβόμαστε αφού μας είναι απόλυτα απαραίτητη.

• Μελέτες έχουν δείξει ότι η υποκατάσταση των κορεσμένων λιπαρών με υδατάνθρακες στη διατροφή, θα μπορούσε ενδεχομένως να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιακών παθήσεων.¹³
• Μια άλλη μελέτη στην Αμερική έδειξε ότι σχεδόν το 75% των 136,905 ασθενών που νοσηλεύτηκαν για καρδιακή προσβολή κατά το έτος 2000 μέχρι και 2006, είχαν χαμηλά επίπεδα χοληστερόλης, που υποτίθεται πως αυτό δείχνει ότι δεν διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για καρδιαγγειακό επεισόδιο¹⁴. Οι περισσότεροι από αυτούς τους 50% είχαν χοληστερόλη λιγότερη από 100 mg/dL.
• Επιστημονική βιβλιογραφία δείχνει ότι όσοι έχουν αυξημένα επίπεδα χοληστερόλης έχουν συχνά τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.¹⁵
• Οι ηλικιωμένοι με χαμηλότερα επίπεδα χοληστερόλης είναι πιο επιρρεπείς σε καρδιακές προσβολές, σε σύγκριση με τους ομόλογους τους με υψηλότερα επίπεδα χοληστερόλης.¹⁶
• Η χαμηλή χοληστερόλη σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο θανάτου από γαστρεντερικές και αναπνευστικές παθήσεις.¹⁷
• Η χαμηλή χοληστερόλη καθιστά τα άτομα πιο ευάλωτα σε λοιμώξεις, ενώ η υψηλή χοληστερόλη μπορεί να προστατεύει από τη μόλυνση.¹⁸

Επίσης πολύ σημαντικό είναι πως η διαιτητική χοληστερόλη, δηλαδή η χοληστερόλη από το φαγητό, έχει ελάχιστη επίδραση στα επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα.

Να τι λέει και ο USDA από το 2015.

Previously, the Dietary Guidelines for Americans recommended that cholesterol intake belimited to no more than 300 milligrams per day. The 2015 DGAC will not bring forward thisrecommendation because available evidence shows no appreciable relationship between consumption of dietary cholesterol and serum cholesterol, consistent with the conclusions of the AHA/ACC report.2, 35 Cholesterol is not a nutrient of concern for overconsumption.

https://health.gov/sites/default/files/2019-09/Scientific-Report-of-the-2015-Dietary-Guidelines-Advisory-Committee.pdf

Άρα λοιπόν, αν τα κορεσμένα λιπαρά και κατά συνέπεια ούτε και η χοληστερόλη δεν προκαλούν καρδιοπάθειες, τι τις προκαλεί;

Όλα τα κλασσικά που σου λένε οι γιατροί: Κακή διατροφή, ακινησία, κάπνισμα, κλπ.

Ας το αναλύσουμε λίγο όμως, συγκεκριμένα για τη κακή διατροφή, γιατί ακούγονται πολύ γενικά και δεν βοηθάει.

Όταν για παράδειγμα τρως επεξεργασμένα και ανθυγιεινά φαγητά, αυτά προκαλούν οξείδωση στον οργανισμό σου.

Όταν η LDL οξειδώνεται, φαντάσου το σαν την σκουριά, καθώς κυλάει μέσα στις αρτηρίες, αρχίζει και προκαλεί ζημιά στα τοιχώματά τους.

Η ειρωνεία είναι πως το σώμα σου για να επουλώσει αυτά τα τοιχώματα, στέλνει σαν απάντηση κάποια κύτταρα γνωστά ως μακροφάγους.

Το πρόβλημα είναι πως αυτοί οι μακροφάγοι δεν ξέρουν πότε πρέπει να σταματήσουν να τρώνε την κατεστραμμένη LDL, οπότε συνεχίζουν μέχρι σκασμού, με αποτέλεσμα να κολλήσουν εκεί, σχηματίζοντας πλάκα που μπορεί να φράξει τις αρτηρίες.

Αυτό ήταν υπερβολικά απλοποιημένο, αλλά η ιδέα νομίζω περνάει.

Η ερώτηση μου είναι, όταν είσαι καρνιβορ, άρα δεν τρως φαγητά που προκαλούν οξείδωση, και λογικά δεν καπνίζεις ή δεν έχεις άλλα θέματα υγείας, πως ακριβώς θα φράξουν οι αρτηρίες με το να τρως κρέας;

Τα βασικά ξεκινώντας τη κάρνιβορ δίαιτα

Ενέργεια

Το σώμα σου μέχρι τώρα λειτουργούσε με ενέργεια που έπαιρνε από υδατάνθρακες και ζάχαρη. Θα υπάρξει μια μεταβατική περίοδος όσο το σώμα σου θα προσαρμόζεται στο να χρησιμοποιεί λίπος σαν καύσιμο.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το σώμα σου αρχίζει να χρησιμοποιεί αποθηκευμένα σάκχαρα στο συκώτι και τους μύες και αρχίζει να παράγει κετόνες για ενέργεια.

Όταν το σώμα σου συνηθίσει να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τις κετόνες, τότε θα είναι “fat-adapted“, που σημαίνει ότι μπορεί εύκολα να εναλλάσσεται μεταξύ της χρήσης γλυκόζης και κετονών για καύσιμο. Αυτή η περίοδος προσαρμογής μπορεί να χρειαστεί αρκετούς μήνες.

Ηλεκτρολύτες

Αν και το φαγητό των carnivore δεν είναι γνωστό σαν καλή πηγή ηλεκτρολυτών, οι καρνιβορς γενικά δεν αντιμετωπίζουν θέμα με αυτό.

Κατά τη μετάβαση στο να γίνεις “fat-adapted“, τα νεφρά απελευθερώνουν πολύ νερό που ήταν αποθηκευμένο με το γλυκογόνο. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί θεωρούν πως χάνουνε πολλά κιλά την πρώτη εβδομάδα, είναι περισσότερο υγρά.

Ως αποτέλεσμα αυτού, πολλοί στις αρχές του carnivore ταξιδιού τους, ίσως χάσουν και ηλεκτρολύτες, επειδή εκκρίνονται μαζί με το νερό.

Η δική μου εμπειρία ήταν μόνο στις αρχές, που λύθηκε άμεσα με συμπλήρωμα ηλεκτρολυτών και από τότε δεν έχω ξαναπάρει ποτέ μου.

Τα δικά μου συμπτώματα ήταν:

• Κράμπες στα πόδια
• Ακόρεστη δίψα και το νερό δεν σε ξεδιψάει
• πονοκέφαλοι

Πόσο πρέπει να τρως

Πρέπει να τρως μέχρι κορεσμό.

Το πόσες φορές πρέπει να τρως την ημέρα εξαρτάται αποκλειστικά από εσένα.

Προσωπικά εγώ το σπάω σε 2 φορές την ημέρα λόγω ευκολίας αλλά κάποτε αν έχω ένα πολύ μεγάλο κομμάτι 2kg+ όπως picanha τότε ίσως φάω μόνο μια φορά την ημέρα ή και 3.

Το Instagram μου για όποιον επιθυμεί να δει τι τρώω καθημερινά σαν carnivore: https://www.instagram.com/carnivoredietgr

Γενικά δεν υπάρχει κάποιος κανόνας.

Ο σκοπός είναι να δίνεις καύσιμο στο σώμα σου με όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται, κι όχι να κοιτάς το ρολόι για το πότε πρέπει να φας.

Το να φτιάχνεις προγράμματα διατροφής ή να υπολογίζεις πότε είσαι σε κέτωση ή να μετράς θερμίδες, ή να τρως μόνο μια φορά την ημέρα(OMAD) γιατί “υποτίθεται” είναι καλύτερα έτσι, δεν έχει καμία σχέση με τη φυσική μας διατροφή και ούτε ταιριάζει με τη φιλοσοφία της carnivore diet.

Η πιο σημαντική πληροφορία που χρειάζεται να γνωρίζεις είναι πόση ποσότητα φαγητού χρειάζεσαι, ώστε να είσαι χορτάτος μέχρι την επόμενη μέρα.

Για εμένα είναι περίπου 800γρ κρέατος μέχρι και 1.5κιλά αλλά και περισσότερο κάποιες φορές. Γενικά υπολογίζω πως χρειάζομαι 1 κιλό κρέατος την ημέρα και μέχρι σήμερα δεν είχα κανένα πρόβλημα, κι αν κάποτε τύχει και δεν είναι αρκετό τότε μπορώ να το συμπληρώσω με αυγά.

Όταν βρεις την αναλογία που χρειάζεται το σώμα σου, δεν θα έχεις ανάγκη από τίποτα άλλο.

Σημαντικό: Γενικά, συνιστάται μια αναλογία περίπου 20% έως 30% πρωτεΐνης και 70% έως 80% λίπους.¹⁹

Αυτό γίνεται εύκολα και χωρίς σκέψη όταν καταναλώνεις ζουμερά κομμάτια κόκκινου κρέατος και βούτυρο.

Η υπερβολική κατανάλωση πρωτεΐνης χωρίς αρκετό λίπος μπορεί να προκαλέσει θέματα, όπως το «rabbit starvation²⁰», όπου η έλλειψη λίπους στη διατροφή μπορεί να οδηγήσει σε ανεπάρκεια θρεπτικών συστατικών και άλλα προβλήματα υγείας.

Τι μπορείς να πίνεις στη κάρνιβορ

Οι κλασσικές απαντήσεις είναι: νερό, ανθρακούχο νερό και broth – ζωμός κοκάλων.

Υπάρχουν ακόμη 2 επιλογές, αλλά είναι αμφιλεγόμενες.

Καφές.

Δεν θέλω να μιλήσω για τα θετικά ή τα αρνητικά του καφέ, αυτό μπορείς να το κάνεις εύκολα με ένα google και σου υπόσχομαι θα βρεις πολλά και από τα 2.

Πρακτικά μιλώντας ο καφές δεν είναι κάρνιβορ, αφού είναι κυριολεκτικά ζουμί από φασόλια.

Πολλοί κάνουν τα στραβά μάτια σε αυτό το θέμα, αλλά αυτό συμβαίνει όταν είσαι εθισμένος – το δικαιολογείς με όποιον τρόπο μπορείς.

Όπως πάντα, παίζει και ρόλο ο λόγος που κάνει κάποιος την carnivore diet. Αν δεν σε επηρεάζει αρνητικά, αν και τεχνικά “δεν είναι σωστό” αλλά δεν θες να τον αποχωριστείς, η επιλογή είναι καθαρά δική σου.

Γάλα.

Το γάλα είναι πιο αμφιλεγόμενο από τον καφέ.

Ο σκοπός που το ζώο παράγει γάλα είναι για να ταΐσει τα μικρά του, ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που πίνει το γάλα ενός άλλου ζώου.

Αν και τεχνικά το γάλα είναι κάρνιβορ, δεν είναι κι ότι καλύτερο, επειδή το το γάλα που υπάρχει στην αγορά ανήκει στην κατηγορία επεξεργασμένων τροφίμων.

Υποβάλλεται σε διαδικασία παστερίωσης και ομογενοποίησης, με αποτέλεσμα να αποκτά μια μορφή που διαφέρει σημαντικά από την αρχική του.

Η χειρότερη δυνατή επιλογή που μπορεί να κάνει κάποιος είναι το άπαχο γάλα, το οποίο ουσιαστικά αποτελείται από νερό και ζάχαρη (λακτόζη), αφού έχει αφαιρεθεί όλο το λίπος, και δεν εξυπηρετεί καμία διατροφική ή πρακτική ανάγκη.

Υπάρχουν καλύτερες επιλογές στην Ελληνική αγορά, όπως κρέμα γάλακτος ή κεφίρ, δυστυχώς το ωμό γάλα δεν είναι μια από αυτές.

Συχνά πολλά προβλήματα υγείας προέρχονται από το γάλα και συνήθως υπάρχει εμφανή βελτίωση με τη διακοπή του.

Εφόσον είσαι ενημερωμένος, η επιλογή και εδώ είναι καθαρά δική σου.

Υδατάνθρακες στο γάλα

Ένας λόγος που προτείνουν κάποιοι να αποφεύγει ο κόσμος το γάλα είναι λόγω υδατανθράκων από τη λακτόζη που περιέχει.

Αυτός ο λόγος, είναι όχι μόνο λάθος αλλά και παραπληροφόρηση, επειδή δεν βλέπουνε την κάρνιβορ δίαιτα σφαιρικά και για το τι είναι πραγματικά, αλλά σαν ένα πακέτο για χάσιμο βάρους ώστε να προωθήσουν.

Έχω ακούσει μαζί και το επιχείρημα πως αν δεν είσαι σε κέτωση τότε δεν κάνεις κάρνιβορ διατροφή.

Απαντάω με ερώτηση: Αν κάποιο άτομο τρώει μόνο κόκκινο κρέας και καταναλώνει αρκετό (ωμό) γάλα, ώστε να τον βγάζει από κέτωση, τότε δεν είναι κάρνιβορ;

Η κέτωση είναι μόνο ένα σύμπτωμα της carnivore diet και όχι ο λόγος που την κάνουμε!

Από την μια να μιλάμε για μια απλή και “φυσική διατροφή” που δεν χρειάζεται να μετράμε ούτε θερμίδες, ούτε να ακολουθούμε κάποιο πρόγραμμα διατροφής αλλά από την άλλη, για κάποιο λόγο πρέπει να μετράμε πόσα γραμμάρια γάλα δικαιούμαστε για να μην βγούμε από κέτωση.

Παράλογο.

Συμπληρώματα

Γενικά, τα συμπληρώματα διατροφής αποτελούν χρήσιμη επιλογή όταν η διατροφή σου είναι ατελής, όπως υποδεικνύει και το όνομά τους.

Το αν χρειάζεται κάποιος συμπληρώματα είναι σχετικό, ανάλογα από τις ανάγκες και το περιβάλλον του κάθε ανθρώπου, ξεχωριστά.

Όσοι κάνουν τη carnivore diet είναι συχνό φαινόμενο να μην χρειάζονται συμπληρώματα, αλλά αυτή την απόφαση μπορεί να την πάρει για εσένα μόνο ο γιατρός σου.

Γενικά είναι καλή ιδέα πάντα να ακούς την άποψη κάποιου ειδικού*, ακόμη και για κάτι που θεωρείται τόσο απλό όσο οι βιταμίνες, αφού η υπερβιταμίνωση μπορεί να προκαλέσει πολύ σοβαρά προβλήματα.

*Ειδικός είναι μόνο ο γιατρός σου. Όχι οι γιατροί στο ίντερνετ, ούτε άλλοι σχετικοί “ειδήμονες” είναι κατάλληλοι για να σου δώσουν οποιαδήποτε συμβουλή που έχει να κάνει με την υγεία σου.

Το μόνο που θα υπέθετα είναι πως πάσα πιθανότητα οι περισσότεροι ίσως χρειάζονται, είναι η βιταμίνη D.²¹ Ψάξε το.

Συχνές ερωτήσεις για την carnivore diet

Τέλος

Γενικά το θέμα διατροφής είναι πολύ περίπλοκο και κατά συνέπεια αμφιλεγόμενο.

Έχω γράψει τις απόψεις μου για τα θετικά της carnivore diet, τους λόγους και που τα βασίζω όλα αυτά και αρκετές βασικές πληροφορίες σχετικά με όλα αυτά.

Όποιος διαφωνεί με οτιδήποτε με αυτά που έχω γράψει, μπορεί να μου στείλει το επιχείρημα του σε email και θα το παραθέσω σε αυτό το κείμενο με την απάντηση μου, αλλά αβάσιμους ισχυρισμούς και προσωπικές απόψεις όπως: “πιστεύω πως το κρέας είναι βλαβερό για το Χ λόγο” δεν με ενδιαφέρουν, αφού έχω μάθει από πρώτο χέρι πως είναι απλά χάσιμο χρόνου.

1. https://www.bmj.com/content/381/bmj-2022-071609 ↩︎
2. https://www.bmj.com/company/newsroom/new-evidence-links-ultra-processed-foods-with-a-range-of-health-risks/ ↩︎
3. https://openbiotechnologyjournal.com/VOLUME/13/PAGE/68/FULLTEXT/ ↩︎
4. https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israeli-study-humans-were-hyper-carnivorous-apex-predators-for-2-million-years/ ↩︎
5. https://education.nationalgeographic.org/resource/development-agriculture/ ↩︎
6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21466986/ ↩︎
7. https://www.iflscience.com/how-come-ancient-skulls-often-have-straight-teeth-70078#:~:text=During%20preindustrial%20times%2C%20impacted%20wisdom,appear%20to%20be%20incredibly%20uncrooked. ↩︎
8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9921630/ ↩︎
9. https://furbo.com/blog/en/article/golden-retrievers-health-problems ↩︎
10. https://www.cfs.gov.hk/english/multimedia/multimedia_pub/multimedia_pub_fsf_139_04.html ↩︎
11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3435786/ ↩︎
12. https://youtu.be/-c_fJnIr5Fw?t=400 ↩︎
13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15531663/ ↩︎
14. https://www.uclahealth.org/news/most-heart-attack-patients-cholesterol-levels-did-not-indicate-cardiac-risk ↩︎
15. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7246527 ↩︎
16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7772105 ↩︎
17. https://www.ahajournals.org/doi/pdf/10.1161/01.cir.86.3.1046 ↩︎
18. https://academic.oup.com/ije/article/26/6/1191/676876?login=false ↩︎
19. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16779921/ ↩︎
20. https://www.raising-rabbits.com/rabbit-starvation.html ↩︎
21. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36145154/ ↩︎
22. https://www.cambridge.org/core/journals/public-health-nutrition/article/corporate-capture-of-the-nutrition-profession-in-the-usa-the-case-of-the-academy-of-nutrition-and-dietetics/9FCF66087DFD5661DF1AF2AD54DA0DF9 ↩︎
23. https://archive.nytimes.com/well.blogs.nytimes.com/2015/09/28/coke-spends-lavishly-on-pediatricians-and-dietitians/index.html ↩︎